بلۆچی زبان یک دلگۆشدارێن سیمسریا رئواننت 

مهمد رزا نزری

پروپئیسر داکتر کارینا جھانی اێرانی سویڈن زبانانی سیادی دارۆکێن زبانانی  نامدارێن پروپئیسر اے که آییا بلۆچی زبانا مزنێن ھُبّ و واھگے هست و پمێشکا آ باز برا پاکستان و اێرانا آتکگ و بازێن سالا همِدا بلۆچستان و اێرانا نِشتگ. پروپئیسر جھانیئے چار و تپاس بلۆچی زبانئے سرا سکّ جُھل و شاھگان اَنت که هما کم اێرانی اسکالرانی تها اَنت آییا وتی سرجمێن زند اێرانی بلۆچی زبانزانتی و رئوایتی تپاوت و اێرانئے ھمساھگێن مُلکانی تها تپاوت و په ندر کُرتگ آ  گوَشگا اِنت که بلۆچی زبانا انّوگێن نۆکێن اھدا بلۆچیا انگت چه ڈالچاریئے سئوبا وتی جاہ نگپتگ پمێشکا اشیئے باندات زانگ نبیت.

ایوا ڈپلومیٹکئے هاسی گُلگدار گۆن دکتر کارینا جھانیا

آ بلکێن پارسی اے هاترا دربر اَنت تانکه اێرانی دۆست و سنگتان گۆن ھبر کُرت بکننت؟

تان یک سالیا منی کّرا کسان سالێن اێرانی مهمانے بوتگ و آییا بس پارسی گپ جتگ. همے گوَنڈوئے مات بیمار بوتگ و هسپتالا بوتگ، گوَنڈو مئے کِرّا بوتگ گُڑا همے زمانگا منی چُکّان پارسی ھبر کنگ گۆن ھمے گونڈوا بندات کُرتگ بله منا انگتا سما بیت که منی چُکّان وشّ نبیت که من بلۆچیا سکّ دزگٹ ببان، برے برے منی سرا مسکرا کننت که مئے ماتا نۆکێن زبانے درگپتگ و ھر کسا وانێنگا اَنتی.

چۆ که تئو ساریا سئوال کُرتگ‌اَت، همے پَسّئوا من گوَشگ لوٹان که هم بلۆچیئے دمب پشکپتگ اگن همے وڑا بلۆچی ڈالچار کنگ ببیت تان یک و دو پُشتا بلۆچی گار بیت بله بلۆچ گۆن یک و دگرا بلۆچیا ھبر و ھال بکننت گڑا بلکێن بلۆچی نبشته‌ای رنگا بیئیت. اگن بلۆچ یک جاہ بنت و بلۆچیئے سرا کار بکننت، بوت کنت که بلۆچی وتا بداریت. کسان سال نلۆٹنت که بلۆچی گار ببیت بله آیانی کِرّا ھچّ وڑ و ڈئول نێست که بلۆچیا گاریا مئیلنت.

وشّێن گپّ اِش اِنت که سرکار په زبانئے رَکّێنگا گۆن مردُمان اِنت. پاکستان و اێرانئے سرکار باید اِنت په زبانانی رَکّێنگا دستے بُسرێننت بله اے وڑێن پولسی که زبانان ڈالچار بکنت گڑا بوت کنت که ھندی زبان و ربێدگانی مَردُم انچۆ یکجاہ مبنت چُش که بلۆچ اَنت،کُرد، تُرکمن و دگه نسلی گروه اَنت.

ما اُمێت کنێن که اے زبان نبیسگی رنگا درۆشما کئیت و گار نبیت؟

گپّ وت همِش اِنت که زبانا را نبیسگی ڈئول و درۆشما بگیپت و لبزانکا ھئوار ببیت، دنیائے تها چیزّ نبشته‌ای، وانگی، لبزانک و اِلمی اَنت اگن یک زبانے بس گپا مهدود ببیت و نبشته‌ای درۆشما مبیت گڑا سکّ گران بیت که وتا بداریت. بلۆچی زبان گارێن زبانے نه‌اِنت  بله اے وڑێن جاوران زبان وتا داشت نکنت. په بلۆچیئے دارگا مارا لۆٹیت که TV چئینل بلۆچیا ببنت، په زھگان پروگرام ، کتاب بلۆچیا ببنت و سرجمێن رسانکدر بلۆچیا ببنت تانکه چُکّ بلۆچی بِسکّنت

تئو اێرانی لبزانکئے تها بلۆچیا کجام جاها گِندئے؟

اے انچۆ که ھزاران سال پارسیا Ferdowsi’s Shahnameh ” شاهنامه پردئوسی” نبیسگ بوتگ، بلۆچی هم همے دابا دپی(Oral) لبزانکا سررێچ اِنت.

انچۆ که پردئوسیا شاهنامهئے نبیسگ بندات کُرتگ گڑا آییا بازێن دری کسها مان کُرتگ، بله شَر بچارێت گڑا گندگ بیت که کتابئے مزنێن بهرے بامردانی زبانی کِسّهان چکار اِنت، ادا چه زانگ بیت که اێرانا دپ گوَشێن کسهان بلاێن رئواجے بوتگ، چێا که بازێن مردُم نه وانندگ بوتگ‌اَنت، ھر جاهے نشتگ‌اَنت گڑا کِسّه آرۆکی بوتگ، اے رئواج بلۆچیئے تها هم سکّ باز بوتگ، آیانی تها بامردێن هانانی(خان) مهری و جنگی داستان بوتگ اَنت.

بلۆچی زبانا اے چیزّ شرّ گندگا کاینت گێش لچّه اِنت بله مرۆچی باندا زبان لبزانگئے تها پرّێچگا اَنت آیانی تها آزمانک، گدار و شاهری ھئوار اِنت.

همے زمانگا تئو اێرانا بوتگ، تئو ایرانئے شاهدربر جاهان کار کُرتگ گۆن چُش که سیستان شاهدربر جاہ یا بلۆچستانئے جندئے تها؟

من اۆدا گێش linguistics وانێنتگ بله هم مان دگه هم بازێن سبجکٹ ماسٹرئے نۆدربرانا وانێنتگ چُش که semantics, phonetics, grammar, discourse analysis و دگه بازێن سبجکٹ

تئو اێرانی نۆدربر و همکارانی کردا چۆن چارئے؟

شَرّێن وڑیا نۆدربر و همکارانا بھر زرتگ، منی یک نۆدربر که Ph.D ی کُرتگ‌اَتی پدا اێرانا واتر بوت، سیستان و بلۆچستانئے شاهدربر جاهان چه ابێد من دگه بازێن جاهان ماسٹری نۆدربرانی سَرسۆجی کُرتگ.

اوپسالایا وانێنگا ساری تئو ایران شر دیستگ، انوگێن زمانگا تئو اێرانئے راستێن رنگے چۆ دێما آورتگ؟

اوپسالایا ھزارانی کساسا نۆدربران پارسی وانتگ یا کم و گێش پارسیئے کورسِش دربرُتگ اَنت، دومی نێما ما گندێن که سوئڈنا بازێن اێرانی نۆدربر هست‌اِنت که پارسی زبان وانگا اِنت، بازێن کسان سالێن نۆدربر که سوئیڈنئے ودی بوتگ‌اَنت شَر بھر زورگا اَنت.

ھر سالا بازێن نۆدربر مئے کِرّا پارسی زبانئے بُنکی جۆڈشتان واننت. ھر کورسئے وانگا کمُ و گێش 50 نۆدربر هست، ادا ھزارانی کساسا نۆدربران پارسیئے کورسانی وانگ سرجم کُرتگ، چه اِدا ساری مئے کِرّا دگه کورس بوتگ‌اَنت که آ کورسانی تها مان ایرانئے ربێدگ و زندئے وڑا ڈئول وانێنتگ‌اَنت۔

همے وانێنگی راهبند چه اوپسالائے نێمگا نۆدربران دئیگ بئیگا اَنت، گڑا همِشی ردا نۆدربر چه جێڑ اَنت اێرانئے بارئوا؟

ائول سرا ما بجێڑێن که اێرانئے اسل راستی چی اِنت و اے راستیا چۆن چارێن۔ اێرانئے درگتا باز درۆگ و راستێن اکس گندگا کئیت، زانگ نبیت که چه درۆگ و چه راست۔ ھر انسانیئے وتی یک دابئے چیزّانی پهمگئے، انسان زندئے جهل و برزان چه گوازیت و وتی وڑا چیزّان چاریت۔

په دروَر، منی جتاێن چارگی دابے اێرانئے سرا و منی لۆگ واجهئے جتاێن داب اے۔ دومی نێما اێرانئے زانتکارانی جتاێن پئیمے اێرانئے سرا و همے نۆدربر که اێرانا چه تکگ‌اَنت آ دگه وڑا جێڑنت اێرانئے راستیانی سرا۔ اسلا ما ھچبر اے نگوشێن که اێرانئے بابتا چه راست یا چه درۆگ و مان بس پارسی وانێننت، مئے نۆدربر چه ادا واننت و رئونت اێرانا آ جتاێن لیکهے دارنت۔

supplementary course نی واستا تئیی نۆدربر چنت دیر اێرانا جلّنت؟

مئے نۆدربر کساس شش ماہ ایرانا جلّنت، ادا سالئے نندگا پد وهدے اێرانا شش ماهئے واستا رئونت گڑا اِشانی پارسی سکّ شَرّ بیت۔

ترا چے لگّیت که اێرانی زبانانی واستا کئیا سکّ باز کار کُرتگ و دێما تئو اے زبانئے آیۆکێن جاوران چۆن گندئے، ھاسکار دری نۆدربرانی نیاما ؟

سوئیڈنا پارسی زبانئے دێما رئوگی و دێمترا شاییگان بئیگئے مۆہ گێشتر اِنت پرچا که اێرانی و سوڈانی دوێنا پارسی وانگئے شئوک هست، مئے کِرّا کابلێن نۆدربر هست که آ اِدا پارسی واننت رئوان شش ماهئے واستا اێرانا   پارسی شَر دربرنت۔ اِشانی تها بازێن نۆدربرے نۆکێن لیکهانی سرا ماسٹر کنگا اَنت چُش که modern ءُ postmodern لیکه اِنت اِشان چه ابێد گرامر و لبزانک هم واننت۔

انّون مئے کِرّا 4 PhD ئے نۆدربر هست و ھر سال مئے کِرّا بازێن ماسٹری نۆدربر کئیت۔ کساس دہ نۆدربر ماسٹرئے هست که اِشان چه پنچ و شش سکّ کار کنگا اِنت زبانئے سرا۔ ھر دو سالئے سرا مئے کِرّا PhD ئے نۆدربر کاینت و انّون گندگا پێداک‌اَنت که سوئیڈنئے سرکار زرّ و مالی کُمک کنگا اِنت، بوت کنت که اے کاروان نه‌اۆشتئے آماچ مبیت۔ پارسیئے کورس Stockholm ا هم واننگ بئیگا اِنت و دگه بازێن شهرانی تها چُش که Malmö ا اۆدا هم پارسیئے نۆدربر هست‌اِنت که پارسی وانگا اَنت۔

تئیی رِدا مسترێن اڈ که انّون شما دیمپانێت آ سرکارئے کمک نکنگنت په زبانانی پٹ و پۆلئے واستا؟

بلکُل هئو، اگن سرکار کمک مکنت گُڑا مارا وتی وانێنۆک کم کنگ کپنت، وشّ بهتی اِش اِنت که سوئیڈنا بازێن اێرانی هست پمێشکا سرکار اے کارانی واستا کمک کنگا اِنت۔

تئیی کتابے یا پۆلتاکے پارسیا شنگ بوتگ؟

منا پارسی زبان شنگ بوتگێن ھچ نبشتانک نێست بله من نزانان کسیا منی بلۆچیا کِتابے پارسیا رجانک کنگئے گپّ کُرتگ نون بارێن اے کار شنگ بوتگ یا نه۔

ترا اراده هست که دێما تئو پارسی زبانا چیزّے نبشته بکنئے یا چیزّے رجانک بکنئے؟

منی جِند سائنسی نبشتانکا پارسیا رجانک کُرت نکنت، انچێن کَسے هست که اے کارا کُرت گڑا په من سکّێن وشّێن گپّ اے۔

تئو اێرانا باز رندا ترّ و تاب کُرتگ، وتی یک یادگارێن سپریئے کِسّها بیار؟

یک سالے ما بلۆچستانا گاڑیئے سرا شُتێن همے رندا پدا زاهدانا چه چهبارا رئوگ بوت، اے سپر وشّێن سپرے اَت، اے سپرئے اھوال منی ویبسائیٹا هم هست‌اِنت، همے رندا ما 5 فروری 2005 ا زاادانا سر بوتێن، اۆدا شاهدربر جاهانی پروپئیسر مئے وشّ اتکیا آتک‌اَنت و پدا دو لیکچر ما گپت هما شاهدربرجاها چه و پدا ما په زابُلا درکپتێن، اے ٹرپ سک وشّ اَت۔ ما Hamun Lake ا شتێن و منا شرّ یاتنت که سکّ ھُشک اَت و پِٹے آپی مان نێست‌اَت۔

ڈاکٹر آنگارا مئے ھمراداری کرتگ‌اَت، به کئول ڈاکٹر که زمانگے بوتگ که اے کُمب آپا چکار بوتگ و ما کسانێن یدار تاچێنتگ بله نون ھُشک اَنت۔ 1996 ا بگر تان 2005 ا ادا مزنێن ڈُکّالے بوتگ تان ھپت سالا ، ھپت سالا پد ادا ھئور شرو بوت گڑا مَردُمان گوَشت که الّاها گنج کُرت که ھپت سال اِنت ھئور نێست۔ کسانێن چُکّان نزانتگ‌اَت که ھئور چی اے و چۆن بیت، که ھپت سال اِنت ھئور نێست و آزمانا چه ترمْپے نکپتگ۔

چد و بێد ما اێرانشھرا شتێن و دو لیکچر دات و پدا سپر بندات کُرت په زربارئے نێمگا بله همے وهدا ھئور سکّ بوت که سربازئے پُهل پُرشت ما دگه راهیا چه شُتێن۔

اسپکها شتێن جست گپت چه میونیسپل والایان که کجام راہ پچ اِنت ، آیان لۆٹتگ‌اَت که ما چامپئے راها چه برئوێن بله آ راہ هم بند اَت۔ پدا ما بِنت و پنّوچئے راها چه شُتێن و تان ما نیکشهرئے نزّیکا رستێن تان دیست که آ راہ هم بند اِنت بله آپ اینچُک جُهل نه‌اَت که گاڑی مرئوت بله ما ودار کُرت که دگه راهے درگێجێن۔ همدا چه دگه راهے درگێپت که کمّک جُهل اَت پدا همودا چه شتێن تان نێکشهرا سر بوتێن۔ اۆدا مارا سنگت هست‌اَت و هما سنگتانی کِرّا داشت شپا ۔

اۆدا مئے گند و نند بوتگ‌اتنت و پدا ما چهبار و پدا تهرانا شتێن جهازئے سرا۔

تو بلکێن زانئے که لهتێن ماہ بیت Iranologists, foreigners و tourists واستا سپر کنگ کَمُّک آسودگ کنگ بوتگ، ترا اراده هست که پدا برئوئے اێرانا؟

هئو من همے سۆچتگ که اێرانا انگت برئوان دێمترا۔

توَست: End of Monolingualism