اولی بهر

نبیسۆک: مئولابکش رئیسی

اولی بهر 
باسکۆپئے تها دێمروئی ‏بارئوا یک سرپدی

لومئیر برات

باسکۆپئے گوستانکا سَکّ دۆراِنت ، البت سالے که باسکۆپئے بُنگێجئے بانداتا گوشگ بیت ، سال 1895 انت .اے سالا پرانسئے دو برات که لومئیر براتانی ناما زانگ بنت و ھمے نامِش بوتگ البت باسکۆپئے گوستانکئے تها ، اے دوێن برات ھمے سالادزبوجے پئیم کننت که سینماٹوگراپ گوشگ بوت.

اے دزبۆج بُتکشیئے ھۆریگا تامر پێش دارگئے کارا ھم کنت .ائولی تامرے که دوێن برات پئیم کننت باسکۆپئے گوستانکئےائولی جنزۆکێن شُمینانی ( moving picture ) تامرانت که نام‌ای ، رێل گاڑیئے رَسَگ مان پاریسئے رێل گاڑیئے اۆشتنجاہ لسیوٹا ( Workers Leaving The Lumière Factory in Lyon) اے تامر باسکۆپئے گوستانکئے ائولی تامر زانگ بوت. که یوٹیوبئے تها ھست انت.

اے دوێن برات تان سال 1905 بازێن گونڈێن تارے پئیم کننت ، که چیزے چه اے تامران ھست انت و چیزے نامۆران بوتگ انت و نێست انت . چُشکه آ زمانگاتامران مالی درے نێست اَت ، بزان تامر ساچی تھنا زرّانی زئوال کنگ اَت دگه ھِچّ ، پرے ھاترا اشان چه تامر ساچیا دم بَرانت و چه اے کارا دست کشّنت . آ زمانگ باسکۆپے ھم نێست اَت که تامر پێش دارگَ ببنت ، لومئیر براتانی اے باسکۆپئے ائولی تامر پاریسئے کاپوسی شاہ دگئے کاپوسیئے گراند کاپهئے ( grand cafe ) تها پێش کنگ بیت .انچُش که من نبشتگ ات چیزے تامرانے که اے دوێن براتان پئیم کرتگ انت تھنا چیزے تامر پشت کپتگ که یوٹیوبئے تها در گێجگ بنت .

رند اے دوێن براتان دگه یک پرانسئے مردمے جورج ملی یسئ نامێن که بُندرا کارئے کسمانک و ( theater) مداری گری بوتگ، سال 1896 آ ھمے دوێن براتانی گْورا رئوت که شما وتی پئیم کرتگ اێن دوێن سینماٹوگراپان چے یکێا دہ ھزار پرانکا گۆن آییا بھا بکننت ، لومئیر برات وتی سینماٹو گراپا گۆن جورج ملی یسا بھا نکننت ۔

جورج ملی یس

جورج ملی یس نا امێت بوت رئوت انگلستانا، چه انگلستانا واتر کنت پدا پاریسا کئیت ، دو مسترێنانی کمکا وت سینماٹوگراپے پئیم کنت و وتی تامر ساچیئے مھیمئے بُن ھِشتئے اێر کنت . جورج ملی یسئے بانداتا باسکۆپئے کَوْاس گوشنت ، اے مرد باسکۆپی جادوگرے بوتگ پرے ھاترا که باسکۆپئے گوستانکئے ائولی زانشی ( scientific film ) تامر ا “ماهئے سرئے مھیم” آ سال 1902 آ پئیم کنت.

اے تامر چه چئول ورنئے( jules verne ) گدارێئے سرا پئیم کنگ بوتگ . دگه مسترێن دلگوش کرزێن گپّ‌اِش انت که باسکۆپئے گوستانکا ائولی رندا اے تامرئے تها سَندو دیگئے ( editing ) رپک کامرز بوتگ بزان شُمێن ( picture ) گۆن یکّ دگرا سَندو دئیگ بوتگ اَنت ، پمێشکه جورج ملی یس سَندَو دئیگئے پت زانگ بیت . جورج ملی یس ھما سالان وتی تامران رنگی کنت ، بزان شُمێنان یکّ په یکّا رنگی کنت ، که واجه جورج ملی یسئے رنگی کرتگ ایں تامر انگت ھست انت . اے تکا “” ماهئے سرئے مھیم نام گرگ کرزیت . جورج ملی یس اے تامرا ھما سالا بزان 1902 آ رنگی کنت .دگه رپکانے که باسکۆپئے ازمئے تها گێش کنت چُش اِنت ۔ دو ، سئے نێمگان چے رُژن دئیگ ، شمینانی چکّ مان چکّ بئیگ و چێری شُمینئے گار بئیگ و سری شُمینئے پَدّر بئیگ ( dissolve ) , وھد گْوازێنێن بُتکشّی ( time lapse photography ) انت ۔ جورج ملی یس باسکۆپئے گێشترێن تھرانی تها تامر ساچی کنت ، چُشکه تْرسناکێن تامر ، دریائی پریئے تامر اِنت ۔ گُڈسرا جورج ملی یس تامر ساچیا مال جاورئے نزۆری و شُیّمکئے نادراھیئے سَئوَبا وئیل کنت و ھمے نادراھیئے سَئوَبا بێران بوت۔

ادوین اس پورتر

دگه کسئے که باسکۆپئے اِزمئے تها دێمروی کاریت امریکهئے تامر ساچ و سۆجکار ادوین اس پورتر انت ( edwin s porter ) ادوین اس پورتر سال 1903 آ یک آس کُشێئے ( Fire brigader ) یک رۆچێئے کارئے سرا منّانکی تامرے ( documentry film) تامرے ساچیت . توماس ادیسون ( Thomas Edison ) اے تامرا گندیت و ادوین اس پورترا گوشیت ، آ زمانگئے نامدارێن”” گِدار رێل گاڑیئے مزنێن دُزّی “” ( the great train robbery ) تامرے پئیم بکنت که تامر سال 1903 آ ھمے نامئے سرا پئیم کنگ بوت .

اے تامر ئے تها ائولی رندا یک ڈلگێن ندارُکے ( medium closeup) گرگ بوتگ و انچُش ائولی رندا راستیا سَندَوئے رپکی کامرز کرت بزان دو ندارُکی ھوریا سَندَو داتنت( Parallel editing ) ۔ اے دابا که یک جاھے دُزان تچگ ، دگه ندارُکێا دُزّیئے پاشک بئیگا سَندو دنت. اے تامر باسکۆپئے گوستانکئے ائولی کسّھی و وسٹرن ( western film ) تامر انت .

کلیئے ھمبرھانی کسّه

سال 1906 آ استرالیائے تها ائولی کسّھی دراجێن تامر ” کلیئے ھمبرھانی کسّه ” ( The Story of Kelly Gang ) سئے سۆجکارانی سۆجکاریا پئیم کنگ بوتگ که سئے اێن سۆجکاران یکےّ چه اشان نامدارترانت نامی چارلس ٹِٹ بوتگ ۔ اے تامر یک شرّێن رنگێا گۆن زرّئے گرگا پێش کنگ بوت .تامر” کلیئے ھمبراھانی کسّه” یونسکوئے ( UNESCO ) تها دود و ربێدگی ساچشتئے بستارا ماندگار کنگ بوتگ . اے تامر 1908 آ انگلستانا ھم پێش کنگ بوتگ ، اے ائولی تامرانت سئوداگریئے بانداتا گوشت کنێن سۆبێن بوتگ ۔ رند چه اے تامرا دْراجێن تامرانی پئیم کنگ بُنگێج کنگ بیت اے بانداتا اے تامر نام گرگ کرزاَنت ۔

دراجێن تامر

دراجێن تامر انگریزیئے تها (feature film ) یا (theatrical film)” گوَشگ بیت .تامرے گێشّتگێن وھدێئے دَنی به بیت و اے تامرانی تامر استال باید اِنت سُوَھێن تامر استال (professional actors) ببنت و اے تامر ھژدری انت مانَ باسکۆپانی تها پێش کنگ ببیت . امریکن باسکۆپئے ازمئے بُنجا ( Motion Picture Arts and Sciences) و انچُش انگلستانئے تامرئے ازمئے بُنجاهئے ( British Film Institute ) نێمگا یا ساڑاهئے ردا دراجێن تامر ، تامرێا گوشگَ بیت که چه چِلّْ ادارُکا کمتر مبیت. انگلستان تامر استالانی ( Screen Actors ) بُنجاهئے ردا دراجێن تامر ءِ وھد باید 75 ادارُک ببیت. چیزے که دْراجێن تامرئے بانداتا گوشگ بیت ، آ اش انت که باسکۆپئے گوَستانکئے تها ائولی تامر” کلیئے ٹۆلیئے کسّه” انت اے تامر سال” 1906 آ” چارلس ٹیٹ استرالیائے سۆجکارئے سۆجکاریا پئیم کنگ بوتگ که باسکۆپئے گوَستانکئے ائولی دْراجێن تامرنت. پدا رند ترئے سالان ائولی دْراجێن تامر که چه دگه گدارێئے تَرّاتگێن کسّها چے گرگ بوتگ ( Adapted) تامر بے دزرسێن مردم 1909ءَ ( Les Misérables) و اُلیور تویست 1912 ( Oliver Twist ) ، کلو پاترا 1912 ( Cleopatra ) ۔ دراجێن تامر بازاَنت ، بله چُۆشکه رند ائولی دْراجێن تامرا بازێن دْراجێن تامر ٹاھێنگ بوتنت .اِدا دْراھێن تامرانی نام گرگ نبوت.

اے نبشتانک دێما رئوان اِنت…