II بهر

نبیسۆک: مئولابکش رئیسی

گڈی بهر 
باسکۆپئے تها دێمروئی ‏بارئوا یک سرپدی 

رنگ باسکۆپئے تها

چُش که رنگ سینمائے تها چه تئوارا پێسرترا آتکگ ، اے بانداتا تْران کنگ لۆٹان که چے دابا رنگ باسکۆپئے تها مان بوتگ یا ، تامر چے دابا رنگێن کنگ بوتگنت. رنگی تامر انگریزیئے تها (Color motion picture film) گوشگَ بیت که اے انگریزی نام په دو دابێن تامرانی سرا اێر کنگَ بوتگ ائولی رنگی نگیٹیو (Negative) په باسکۆپی تامرانی ھاترا کارمرز بوتگ.

دومی رنگێن تامرانے که باسکۆپئے اِزمئے تها پئیم کنگَ بوتگنت. رنگ لھم لھمکا باسکۆپئے تها مانَ بیت، بزان تامر رنگێن کنگَ بوتگنت. بنداتا تامر ندارُک په ندارُک (shot to shot) رنگی کنگَ بوتگنت.

اے تَکا مسترێن نامے که گرگَ بیت پرانسئے نامدارێن تامر ساچ (film maker) جورج ملی یس انت که وتی بازێن تامرئے ھمے رپکا (technique) رنگێنئے کرتگ انت ، نامدارێن و ماندگارێن تامرے چه جورج ملی یسا گرگ کرزی “ماهئے سرئے مھیم” انت (A trip to the moon) که ائولی رندا اے تامر رنگ کنگا پد گار تۆر بیت، بله اے تامر انون ھست انت منی گْوراَ ھم رنگێن بوتگ اێن تامر ھست انت و یو ٹیوبئے تها ھم ھست .

رندترا سال 1905 آ یک دگه رپکے که استنسیل(stencil-based) گوشگَ بیت ، گۆن اے رپکا تامر رنگی کنگَ بوتنت ، بله چُشکه اے رپکا تھنا یک رنگے تامر تها گندگ بوتنت ، دگه نه چۆ جورج ملی یسئے تامرانی دابا رنگێن بوتگ اێن شُمینانے (picture) دابێن ھم رنگیا گندگ نبوتنت. اے رپکئے نام سینما ءِ تہ ءَ تینتینگ( tinting) گوشگ بیتگ.

سال 1929 ءَ کُڈیک کَمپُنی “kodak “ ءَ وتی سیاہ ءُ اسپیتیں سونو کروم (Sonochrome) نگیٹیو که پُشدر ئِے شانزدہ وڑ وڑ اێن رنگئِے ھست ات بازارا پێش کرت. دگه مردێا ادوارد ریموند ترنر (Edward Raymond Turner) یک چَکّاسی تامرے 1902 ءَ پئیمَ کنت که گوشت کنێن رنگئے ابرمی رنگ اتنت. رنگی بُتکشّیئے رھبند باز پێسرتر چه اے گپّان یک فزیکسئے کْواسے جیمز کلرک مکسول(James Clerk Maxwell) که اسکاتلندی فزیکس زانتے ات سال 1855 آ اێر کنگَ بیت . پێش چه اشیا ھم فزیکسئے کْوّاسان اے زانتگ رُژنے که ما گندگا اێن چه وڑ وڑێن رنگان ساچگ بوتگ ، رنگئے اے دْرۆشما ما وھدے گندێن گۆن چیزیا ڈیک وَرَگ ءَ رند پچ ترّاێنت و ما آیان گندێن.

مکسولا ھم پَدّراێنت که اے رنگان که ما گندگا اێن بُندرا چه سئے بُنی رنگانی ھۆر بئیگا پئیم بنت ، چُشکه سبز ، شونز ، سُھر انت. اگن اے رنگ یک کَچّا گۆن یکا دگرا ھُۆر ببنت اسپیتێن رنگ جۆڑ بیت. بله ھمے رنگێن رُژ ن چه دو رپکان پئیم کنگَ بیت ائولی گێش کنگی “additive” دومی کمّ کنگی “subtractive” ۔ ائولسرا گێش کنگی Additive رپک باسکۆپئے تها کامرز کنگَ بیت.

اے تکا دو نام گرگَ کرزنت چارلس اوربن (Charles Urban) و جورج ویلیام اسمیت (George William Smith ) چه برایتونئےِ (Brayton ) رھبندا گۆن دو رنگا سُھر و شونزئے ھۆر کنگا کینما کالر kinema color آ سال 1908 آ ساچِت . بله چُشکه اے رِپکا نزۆریا ھست ات ، نزۆری چُش ات که رنگ یکجاہ نه‌اۆشتاتنت و سُر و پُراِش ھست ات . اے تھرئے رنگ سۆبێن نبیت .تان ٹکنی کلر (techni color) ءِ کمپُنی دکتر ھربرت کالموس(Herbert Thomas Kalmus) کار مستریا سبتراکتیو رِپکئے کمکا بازن شَرّێن کارے کرتی.

پدا رند ترا ٹکنی مونو پک (mono pick) رنگ و ایسٹمن رنگ چه کُداک کمپنیئے نێمگا پێش کنگَ بوتنت . باسکۆپئے گوَستانکئے ائولی دْراجێن کسّھی تامر “دریائے تاوان” انت ( the toll of the sea ). اے تامر 1922 چه ھالی ووڈ ئے میٹرو کَمپُنیئے نێمگا پێش کنگَ بیت و اے تامرئے سۆجکار چسٹر ام فرانکلین ات (Chester M Frankline) . ھندئے ائولی رنگی تامر ” کسان کنیا” 1937 (kisan kanya) گۆن اردشیر ایرانیئے ھَرجکشیاَ ( produced by) و موتی گِڈوانیئے (Moti Gidwani ) سۆجکاریا پئیم کنگَ بیت.

تئوار مان باسکۆپاَ

باسکۆپئے تها بُنگێجا وھدے که تامر پێش کنگَ بوتنت ، پردهئے دێما کَلّێئے تها سازے اێر بوتگ و یکے ءَ تامرئے پێش دارگئے ھۆریگا سازئِے جتگ یا کسّێا تامرئے ھۆریگا تامرئے کسّه په مردمان گوَشتگ . تئوار دارێن تامر یا تامرے که یک دابے آییئے تها تئوارے ھۆر ببیت تۆرێن اے تئوار سازے ببیت ، اے تامرا تئوار دارێن تامر گوَشنت . تئوار دارێن تامرا انگریزی زباناَ (sound film ) گوشنت . که یک دابے اے تئوار دارێن تامر چۆ بیت په گُنگێن تامرا ھپۆگے زانگ بیت. گوَشت کنێن ائولی تئوار دارێن تامر که په ھمے ھاترا ساچگ بوتگ ات ( تئوار دارێن تامر ) ، البت باسکۆپئے گوَستانک اشیا گوشنت که انون چه آ تامرا نشانے ھم پشت نکپتگ ، سال 1900 آ مان پاریسئے پێش دارگَ بیت.

بله پدا تان سال گوزگا پد سئوداگریئے ( Commercial ) ردا تامر تئوار دار کنگَ بوتنت. تئوارے که گۆن شُمین آَ ( picture ) ھم گام بیت و گوشت بکنێن اے تئوار ، تْئوارے که یک دزبوجێئے یا تینُکێئے ( Disc) سرا تْئوار بند کنگ ببیت و منّگ ببیت اے تئوار تامرئے تئوارنت ، بازێن ته کُشیا پد کارا درۆشم گپت . بله وشّ و الکاپێن تْئوارے نه‌ات ۔ ائولی رندا په تامرئے تْئوارا اگن په دلێن جُھدے کنگَ بیت سال 1923 آ ات مان نیو یورکئے شھرا پێش کنگَ بیت. اے کارا په تامرئے چارگئے ھاترا زرّے گرگ ببیت ، کنگَ بیت ، البت اے کار په گْونڈێن تامران کار مرزَ بیت. اے تئوار چکّاسے ات په توماس ادیسونئے (Thomas Edison ) کینتوفونا (Kinetophone) که رکاٹ (gramaphone) و کینتوسکۆپئے ھۆر کرتگ اتنت.

(talkie movies) ھبر کنۆکێن تامر ، تامرێا گوَشگ بیت که تئوارا شُمین آییئے تها ھم گام ببنت. اے دابێن تامرانی تها شُمین و تئوار ھم گام انت. آ زمانگا گێشترێن تامر گْونڈ اتنت . چه ھما سال 1900آ بازێن جُھدے کنگَ بیت که تامر ھبر بکننت ، ھمے جُھدا بیست و سئے سال لَگِّت که تامرئے تها تئوار ھَوار ببیت . سال 1927 ئے اکتوبرئے ماها جاز زیملئے گوشندہ ( Jaaz singer ) سینمائے گْوستانکئے ائولی ھبر کنۆک و دْراجێن تامر باسکۆپئے تها پێش دارگَ بیت. بیست دھکا رندئے ھبر کنوکێن تامر اَبَکّه کنۆکێن تامر زانگ بوتنت . ھِندئے باسکۆپئے ائولی ھبر کنۆکێن تامر “عالم آرا” ( 1930 ) انت و تامرئے ھَرجکشّ اردشیر اێرانی انت. اێرانئے ائولی ھبر کنۆکێن تامر ” دختر لُر ” انت 1933 ھرجکشّ و سۆجکار اردشیر اێرانی انت . دلگوش کنگی گپّے که تامر دختر لُر بمبئیا پئیم کنگ بوتگ.