سمیه حفیظ

انگشتان ماهر حائر بی بی شصت و پنج ساله، سوزن را از تکه های لباس سنتی بلوچی که روی زانوهایش گذاشته شده ، داخل و خارج می کند. بی بی که ساکن روستای کودان در ناحیه کچ در بلوچستان است، یک سوزندوز حرفه ای است که در زبان محلی به دوچگیر شناخته می شود.

او علیرغم سنش برای گذران زندگی خود به کار ادامه می دهد و ماهانه حدود ۱۰۰۰۰ روپیه درآمد دارد. بی بی که از ۱۶سالگی شروع به سوزندوزی لباس کرده است، می گوید: ”من چاره ای جز سوزن دوزی ندارم، پسرانم بیکار هستند و درآمد شوهرم که مغازه دار است نانی به سفره ما نمی اورد.” دو دختر او نیز سوزن دوزی می کنند و کمک خرج خانواده هستند.

حائر بیبی یکی از دهها هزار زن بلوچ است که در مناطق مختلف بلوچستان مانند چقای، جهال مگسی، مکران، درا بوگتی، جهال، سیبی، کهلو، ماستونگ و کلات به عنوان دوچگیر مشغول به کار هستند. بعد از اتمام کارهای خانه تا غروب، آنها با پارچه و نخ های خود روی چهارپایه می نشینند تا سوزن دوزی های خود را انجام دهند، گاهی اوقات به مدت شش ساعت به طور مداوم، به خصوص اگر قبل از شروع کارهای روزانه، صبحها سوزن دوزی نکرده باشند. ساعت ها راست نشستن و تمرکز روی سوزن دوزی سخت است و کمردرد و ضعف بینایی در بین دوچگیرها غیر معمول نیست.

لباس سنتی بلوچی روپوش مانند که زنان بلوچ می پوشند به پاشک معروف است.سوزن دوزی روی آستین ها و جیب های بلندی که از کمر تا سجاف است انجام می شود. سرآستین شلواری که با پاشک می پوشند نیز سوزن دوزی شده است.سوزن دوزی با رنگ پاشک مطابقت یا تضاد دارد و در ان گاهی از آینه با نخ های رنگارنگ نیز استفاده می شود. پاشك معمولاً از مادر به دختر ارث می رسد، زيرا این سوزن دوزی پيچيده از بين نمي رود و در صورت آسيب ديدن پارچه، مي توان سوزن دوزی را بريده و به پارچه جديد دوخت.

وحید بوزدار، مورخ بلوچ، می گوید: ”دختران جوان بلوچ با یادگیری مهارت های سوزن دوزی رشد می کنند. مهارتی که از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود.سوزن دوزی بلوچی به طور کامل با دست انجام می شود و از طرح های پیچیده با جزئیات ریز تشکیل شده است. نقوش به کار رفته درسوزن دوزی های بلوچی شبیه به نقوش حکاکی شده بر روی سفال های حفاری شده از تمدن مهرگار در دشت کاچی بلوچستان در نزدیکی گذرگاه بولان با قدمت۱۱۰۰۰ سال است’’.

قیمت لباسهای بلوچی سوزن دوزی شده بسته به طرحها متفاوت است و از ۱۵۰۰۰ روپیه برای لباسهای روزمره تا ۷۰۰۰۰ روپیه برای لباسهای مجلسی متغیر است. صنعتگران کودان علاوه بر سفارش از دیگر زنان روستایی، از طریق دوستان و اقوام از تربت، کویته و خاورمیانه نیز سفارش می گیرند.

مشتریان نخها و پارچههای دوچگیر را از کراچی، تربت، گوادر یا کویته تهیه میکنند. پس از اتمام سوزن دوزی، لباس توسط خود مشتری دوخته می شود یا به خیاط داده می شود.

درآمد یک دوچگیر به تعداد لباس هایی که در ماه یا سال سوزن دوزی می کند بستگی دارد. به طور متوسط، بسیاری از دوچگیران می توانند یک لباس کامل – به ارزش ۳۰۰۰۰ روپیه – را در یک ماه کامل کنند. وقتی قرار است فقط آستین ها یا جیب ها سوزن دوزی شود، یک دوچگیر سعی می کند سفارش های بیشتری دریافت کند تا درآمد بهتری داشته باشد.

رشیده ۴۲ ساله که سوزن دوزی را از مادرش آموخته است، ماهیانه ۱۵۰۰۰ روپیه از طریق سوزن دوزی خود به دست می آورد. ”از آنجایی که درآمد شوهرم برای خرج ما و هزینه تحصیل فرزندانمان کافی نبود، برای تأمین درآمد شروع به سوزن دوزی کردم’’ رشیده میخواهد کوچکترین دخترش حلیمه، که مدرسه میرود، تحصیلاتش را به پایان برساند، و قصد ندارد دختر کوچکش مثل دختر بزرگترش زود ازدواج کند.

او میگوید: ”من تحصیلکرده نیستم، اما میدانم که بدون تحصیل، نمیتوان در دنیای امروز رقابت کرد. حلیمه در حال یادگیری سوزن دوزی است اما فقط اجازه دارد لباسهای خودش را بسازد، زیرا میخواهم او روی درسهایش تمرکز کند.”

شوهر عایشه ی سی و پنج ساله روز مزد است و بیش از ۱۶۰۰۰ روپیه در ماه درامد ندارد. او می گوید: ”وقتی او بیکار است، درآمد من خانه را اداره می کند.” به طور مشابه، فهمیده، ۲۸ ساله، قبل از ازدواج، به پدرش برای هزینه های خانه و همچنین تحصیل برادران کوچکترش کمک می کرد.

او در حالی که با کودک نوپایش بازی می کند به یاد می آورد: ”گاهی اوقات، برای فوریت های پزشکی از زنان دیگر پول قرض می کردم و در ازای آن لباسی برای آنها سوزن دوزی می کردم.” او می افزاید: ”من هنوز به عنوان یک دوچگیر کار می کنم، اینکه بتوانم به طور مستقل استطاع خریدن را داشته باشم، رضایت زیادی به من می دهد. ”

سوزن دوزی بلوچی در سطح جهانی مورد تحسین قرار گرفته است. فلو موریسه، خواننده و نویسنده بریتانیایی، و چندین بازیگر زن بالیوودی مانند شبانا آزمی و کانگانا رانات با لباس بلوچی عکس گرفته اند. در سال ۲۰۲۰، عکسهای حلیمه حسینزهی، یک زن جوان بلوچ کانادایی در حال بازی بسکتبال با خواهرش سارا در پاشک نیز در فضای مجازی منتشر شد و باعث شد مجله ووگ با انها مصاحبه کند.

هانی بلوچ، هنرمند بحرینی، میگوید: ”ما به ترویج بیشتر این هنر و هنرمندان ان نیاز داریم. من طرحهای سوزن دوزی بلوچی را روی لباسهای مد ”زارا” و ”اچ اند ام ”دیده ام اما هیچ اعتباری به منبع این طرحها، فرهنگ بلوچ یا دوچگیرها داده نشده است.ما میتوانیم اینرا سود بردن از یک جامعه به حاشیه رانده شده بنامیم، ،ما در واقع فرهنگ خود را به اندازه کافی ترویج نداده ایم .”

بوزدار در پایان میگوید: ”این زنان صنعتگر بلوچ یا کم تحصیل یا بدون تحصیل، از خانوادههای خود با سختی حمایت میکنند و سنت قرنها سوزن دوزی بلوچی را زنده نگه میدارند. آنها مستحق قدر دانی و حمایت دولت و سازمان های غیردولتی هستند. ترویج و بازاریابی مهارتهای آنها و پشتیبانی فنی، نه تنها زنان را بیشتر توانمند میکند، بلکه فرهنگ بلوچ را به سطح دیگری میبرد.”

Published in Dawn, EOS, November 7th, 2021

این مقاله با اجازه نویسنده نشر داده شده است